V&W wijzen terecht op de schaalvergrotingsreligie rond gemeenten die de representatieve democratie om zeep helpt, terwijl de gepromote voordelen door onderzoek worden weerlegd. Zowel adviesbureaus[i] en de VNG (noem ik parallelle stromen[ii]) als het rijk en de provincie spelen een kwalijke rol.
Dat neemt niet weg dat V&W een te gunstig beeld schetsen van de representatieve democratie. V&W tonen met een voorbeeld[iii] hoe parallelle stromen, met ‘hulp van de wetenschap’ samenspannen tegen gekozen gemeenteraden. Vormen van een serieuze doe – democratie en referenda blijven dus zinvol, waarbij het Nederlandse referendumcircus aan geeft hoe het niet moet.
De representatieve democratie bracht het Nazi regime voort met WOII en nu zitten we met Trump. Ook geen onverdeeld succes. Er is vaak sprake van manipulatie en Trump heeft met zijn miljarden een voorsprong in een mediawereld, die ook geld moet verdienen. Elke kandidaat heef geld nodig om te manipuleren maar Bernie Sanders was ook via interne achterkamertjes uit te schakelen. Kortom na selectie kon je je laten representeren door Trump of Hilary Clinton (ook geen succes nummer). Tel uit je winst in de VS, a great country met great people. Er zijn veel vormen van representatieve democratie maar het blijft toch wat Kant noemt de tirannie van de meerderheid, zowel in VS als in Nederland. Het afschaffen van de dividendbelasting heeft de steun van de coalitie, met een minieme meerderheid. De SGP heeft de keuze om tegen te stemmen, maar dan valt de regering, liggen ze eruit en hebben niks meer in te brengen. Dus drinken ze de gifbeker leeg. Zo ontstaan meerderheden die de meerderheid van het volk niet wil. Deze mechanismen werken in principe op ook gemeentelijk niveau, waar coalities hun bestuurders steunen. Naarmate de schaal toeneemt, worden meer en grotere minderheden buiten gesloten (V&W noemen bijvoorbeeld laagopgeleiden), waarbij over praktische verschillen geen eenvoudig overleg tussen betrokkenen plaats kan vinden. Alles draait om abstracte ‘religies’, die de ‘meerderheden’ in hun voordeel praktisch in vullen. Dat creëert populisme dat het ‘volk’ centraal stelt tegenover de elite en het partij- en mediakartel dat niet opkomt voor het volksbelang. Vervolgens volgt men ‘leiders die wel begrijpen wat het volk wil’, wat een voorbode kan zijn voor een totalitaire beweging. ‘Totalitaire bewegingen zijn massaorganisaties van geatomiseerde geïsoleerde individuen’. Een kenmerk is onvoorwaardelijke loyaliteit, die alleen mogelijk is wanneer trouw geheel wordt ontdaan van elke concrete inhoud, die gemakkelijk aanleiding kan geven tot andere gedachten’. Er ontstaat ‘…., kortom het verlangen dat er op welke manier ook, een einde zou worden gemaakt aan de valse identificaties met specifieke types of voorgegeven functies in de samenleving[iv]. Anders gezegd deze vorm van democratie schept een sfeer waarin burgers het over veel concrete zaken oneens zijn op een ding na: de elite moet verdwijnen wil de samenleving voor ons en onze kleinkinderen verbeteren. Voor die visie mag op korte termijn figuurlijk en soms letterlijk wat bloed vloeien.
Hebben die burgers die, als ze zelf concreet zaken samen op moeten oplossen niet tot overstemming komen, gelijk? Laten we een paar voorbeelden nagaan.
- Bij justitie was er heisa omdat dit ministerie aan ‘onafhankelijk onderzoek sleutelde’ om zijn politiek gelijk te krijgen. Volgens een hoogleraar (integriteit VU) is het usance dat opdrachtgevers invloed willen uitoefenen op onderzoeken die ze hebben uitgezet. Hij hoeft niet lang na te denken om voorbeelden van beïnvloeding te bedenken. De dossiers over Schiphol of de Betuwelijn puilen ervan uit. “Daarbij weet je van tevoren wie je voor een onderzoek moet vragen om je gelijk te halen. Maar meestal ligt het niet zo zwart-wit, van een ‘ja’ wordt zelden een ‘nee’ gemaakt. Meestal is er een groot grijs gebied waarover onderhandeld wordt.”[v]
- V&W schetsen een wetenschapper die fusies van gemeenten onderzoekt. Ollengren is voorzitter van die denktank en de opdrachtgever VNG wil een onafhankelijk onderzoek. Als VNG merkt dat de uitkomst hen niet gaat bevallen richten ze snel een ander club op met verbaal zeer begaafde dominees uit de schaalvergrotingskerk. Ollengren zit daar ook in ‘voor de coördinatie’. De beste dominee staat op het congres prominent als eerste op de agenda en de echt wetenschappelijke denktank mag spreken als de meeste mensen koffie gaan drinken. Ollengren is nu minster; de wetenschapper voorlopig niet (als hij dat al zou willen). Zo werkt het selectiemechanisme in de parallelle (vaak informele) stromen voor de politiek.
- Slipt en toch een objectief rapport door dab is er de variant Asscher die een rapport over Turkse organisaties van een eigen onjuiste interpretatie voorzag richting TK. Daar hielden we DENK aan over. Asscher’s interpretatie was lekkers stoer, wat hem het partijleiderschap opleverde, maar kiezers straften de PvdA terecht af en gingen naar meer populistische partijen.
Gebeurt dit ook op gemeentelijk niveau? V&W geven terecht aan dat door het afschaffen van de polderinstituten (o.a. bedrijfschappen) er samenwerkingsvormen ontstonden tussen gemeenten onder ‘fantasierijke namen’ en in diverse maten en soorten. ‘Hierdoor raken gemeenten soms echt gevangen in gemeenschappelijke regelingen- zelfs als ze zouden willen kunne ze er niet meer uit’. (blz 227). Inderdaad gemeentelijke bestuurders zijn vaak loopjongens van dit type instituten die worden bemand door ‘professionals’ met nauwe contacten met bijvoorbeeld de VNG, provincie of Rijk die betrokken is bij dit type ‘onderzoek’. Dan komt de inhoud op lokaal niveau niet eens ter discussie. Kortom burgers hebben gelijk dat ze zo weinig tot geen invloed hebbe en alleen het alternatief systeemwijzing over (weg met elite) blijft over. V&W stellen terecht dat conservatief Nederland daarin niet voorop zal lopen. Maar de wereld wordt kleiner met nieuwe media[vi].
Terecht wijzen V&W op de onhaalbaarheid van een burgemeesters democratie (Barber) maar gaan helaas voorbij aan publicaties van Barber over consumentisme. Burgers krijgen in hun rol als consument ladingen informatie over zich heen en kunnen zich met een muisklik van goederen en densten voorzien. Barber wijst erop dat deze media voor volwassen maar vooral ook voor kinderen een steeds groter deel van hun tijd opeisen. Deze flitsende oppervlakkige beelden en informatie contrasteren sterk met de diepere achtliggende kennis die docenten en (soms) opvoeders proberen over te brengen. De tijdsboog voor verdieping wordt steeds korter; de eisen voor fun steeds hoger. Voor de grove indeling democratie voor en van de mensen van V&W raakt men steeds meer gewend aan dat alles voor je wordt gedaan en waar je recht op hebt. Minder aandacht is er voor democratie van de burgers die dan ook enige plichten hebben. Dat wil zeggen dat als in een doe democratie burgers in hun wijk zelf budget krijgen om zaken uit te voeren, ze ook de plicht hebben om te participeren en met gemeenteraadsleden de beperkingen van een dergelijk budget n ogenschouw te nemen. Dus een dialoog over de redelijkheid van de wensen en de uitvoerbaarheid. Een soort radendemocratie[vii], waarbij radenoverstijgende elementen gericht een (gemeentelijk) referendum kan worden gehouden. Pim Fortuyn had volkomen gelijk de ICT hiervoor onnoemelijk veel mogelijkheden biedt, maar die gelden worden verspeeld aan een centraliseringen van de politie (waar Fortuyn, terecht, ook tegen was). Dat veis wel een duidlijke afbakingen vn taken en rollen, maar biedt vooral op gemeente niveau ruimte om om tot een gezondere democratie te komen. Meer armslag van de gemeenten is dan vereist (bijvoorbeeld meer eigen belastingbevogdheden/ gelden en geen aanbestedingsregels).
Het zijn niet Wilders en Baudet met populisme[viii] of Pim Fortuyn die ging voor lokale democratie zonder fusies, maar de traditionele politici met vooral de bestuurders die de evolutie richting kantelpunt van toekomstige totalitaire systemen veroorzaken. Wel zit de moderne consument niet te wachten om een samenleving van de burger. Die denkt dat alles via internet wel voor hem wordt geregeld. De gemeente met concrete tastbare zaken dicht bij huis kan ruimte bieden om dat te verbeteren en uit te bouwen door samen met de gemeenteraad een breder afwegingen te maken; een discours. Dan volstaat de representatieve democratie niet. Deze vraagt aanvulling met initiatieven rond de doe democratie etc. die in een breder perspectief goed gedefinieerde referenda op alle niveaus waarvan men de uitkomst volgt en worden gezet. Of dat lukt met de huidige bestuurders die deze instrumenten alleen gebruiken als platte marketing tool valt te betwijfelen. Maar hoop doet leven.
[i] V&W wijzen op Twijnstra Gudde, waar ik ook slechte ervaringen mee heb bij HBO schaalvergroting. Maar er zijn er meer in deze zeer lucratieve markt waar je alleen maar goed op moet schrijven wat de opdrachtgever wil, zonder dat je zelf resultaatverplichtingen hebt. Vaak duurt de ondersteuning om de reorganisatie rond de voorgestellen voor elkaar te krijgen veel langer dan geraamd en natuurlijk moeten al die extra adviesuren worden betaald. Je moet op een ding letten, namelijk dat je de schuld van de vertraging altijd bij de opdrachtgever kunt leggen (de docenten werken niet mee; ze snappen het niet; informatie over systemen was niet volledig etc. kortom daar is altijd aan te komen). De bestuurders en gemeenteraad kunnen toch niet meer terug als de meewerkrekening tevoorschijn komt en die gaan liever zo akkoord dan dat ze toegeven dat ze niet goed hebben opgelet bij het verstrekken van de opdracht. .
[ii] Zie (Hofman, 2018)paragraaf 10.1.2 Windows of opportunities en coalities die niet leren met o.a Kingdon https://en.wikipedia.org/wiki/John_W._Kingdon Sabatier https://en.wikipedia.org/wiki/Policy_network_analysis#New_directions_and_debates en Baumgarten en Jones https://en.wikipedia.org/wiki/Punctuated_equilibrium_in_social_theory
[iii] in het laatste hoofdstuk
[iv] (Arendt, 2017 nieuwe uitvoering) geciteerd in (Hofman, 2018)Hofman
[v] https://www.trouw.nl/home/beinvloeding-zoals-bij-het-wodc-ligt-voor-onderzoekers-al-gauw-op-de-loer~aa586a59
[vi] IS wist met nieuwe media strijders te rekruteren uit heel Europa en Azië en soms verder.
[vii] De term is overgenomen van Hannah Arendt, maar andere termen zijn mogelijk en de invulling wijkt af van Arendt. Zie (Hofman, 2018) paragraaf 5.3
[viii] Zie voor populisme o.a. https://www.academia.edu/10240943/Populisten_in_de_polder, https://joop.bnnvara.nl/opinies/van-populist-tot-totalitair-dictator-zo-doe-je-dat en https://jalta.nl/binnenland/zijn-populisten-fascisten
Hofman, H. (2018). Naar de verlichting en de eeuwige vrede van Kant. Bravenewbooks.nl.
Voermans, W., & Waling, G. (2018). Gemeente in de genen. Amsterdam: Promtheus.
